CHIN MIPHUN THAWHKEHNAK

Saikah tuanbia kan ttial lai kan ti tikah Chin miphun thawhkehnak hi ttial lo awk a ttha ve lo. A ruang cu Saikah cu Chin miphun chung ah a ummi kan si ve caah Chin miphun kan ithawhkehnak in kan theih a herh ve. Chin miphun thawhkehnak kongah hin ruahnak phun hnih a chuak. Nitlak lei Asia ram deng in kan ra i Tibet tlanghrawn in kan hung ttum timi le  China ram in kan ra timi ruahnak phunhnih a chuak.

Nitlak lei Asia ramdeng in kan ra  a timi hna lakah Judah miphun a simi cawnpiaktu (Rabbi) Pathum hna zong an itel ve. Cu hna cu:

I.Rabbi E Avechail (Jerusalem mi)

II.Richard Wurmbrand (Rummani ram mi)

II.Rabbi Jonthan David Caln (NJ USA)

Rabbi E.Avechail nih, “The lost ten tribes” timi amah nih a ttial cauk ah hi ti hin a ttial. “Mizo le Chins hna cu unau an si, Manaseh miphun an si.”Assyria  ram saltaannak in annih cu Mdopersia Siangpahrang nih a lak chin hna i nichuah lei ramri Palung ummi kuapi Ekbatana ah a chiah hna i cu ka cun khua an rak sa i, Cu hnu ah nichuah lei Afganistan ah an lan thai” tiah a tial.

Richard Wurmbrand  nihcun 1195 kum i German ram Berlin khuapi ah tuahmi World Conference ah hi ti hin a chim “ India le Kawlram karlak i a ummi Mizo le Chin hna cu Khrihfa tampi ah an cang i Judah hrinthlak an si” tiah a chim. Cucu “ Isreal my Glory” timi Megazine ah voi hnih khengte a ttial.

Rabbi Jonathan David Caln nihcun kum 2000 December thla ah Mizoram khuapi Aizawl ah Crusade a tuah i hi bantuk zumhnak tthiamtthiam fakpi in a chim ve. A chimmi bia cu Audio tape nih an khumh i cawk in ngeih khawh a si. Rabbi nih hi bia a chim tikah ai biatak ngaingai ti cu hngalh cio a si. Cucaah Judah cawnpiaktu Rabbi pathum hna nih hi kongah fakpi an zumhnak cu tette an khan tikah khuaruahhar ngaingai a si ko. Kan pipu hna nih an cazual an rak thlau cu a poi ngaingai. Rak thlau hna sehlaw, chim a hau hnga lo.

Zumhning pahnih a simi “ Asia ram deng Plestine Mesopotamia ram in kan ra” timi zumh ning ahcun hi hin a si. Josef nih Izipt nu Aseneth kha a nupi a thit i Aseneth hi micheu nihcun tlangbawi Potifer fanu a si an ti. Fapa pahnih Manasseh le Afraim an hrin hna. Josef cu Faraoh Siangpahrang changtu vuancichoh a si caah Manaseh le Efraim cu Siangpahrang inn pi kulh chung in ai semmi an si. An pa Josef a thih hnu ah hawi sin ah Kosem ram chungah an i tthial ve i cu ka cun miphun nganpi ah an cang.

Moses hruainak in Kanan ram ah  an kir tthan i Manasseh le Efraim zong cu Kanan ram an phan ve. B.C 722 ah uknak an kuai i Judah pennak cu Jerusalem ah a si i Israel cu chaklei Samaria ah an um caah “ chak lei pennak’’ tiah an ti.

Judah cu Babylon saltannak ah kum 70 an um hnu ah an ram ah an kir tthan. Israel cu Assyria nih sal ah an hruai ve hna i cu hnu ah Medo-persia nih an hruai chin hna caah atu lio Iraq ram ah khin an phan i ni chuah lei kap ram ri pawng i a um mi Ekbatana khuapi chung ah an umter hna ti a si.

Cun an saltannak a tuar a har tuk caah nichuahlei ram pakhat Afganistan ah an lan . Oxus tivapi kehlei teng kha a cho in an hei zawh tik ah Tibet tlang par an phan. Tlangpar cun tiva te pakhat nih ni chuah lei ah a ttumpi hna i tlang ti bual ngan pi Masaseh Rasawar le Takesh ah an phan . Cu ti bual ahcun Tsangpo timi tiva pakhat nih an hung tan i, Kawlram cung ram tiang ding thluahmah in a kalpi hna i nitlak lei ah a kuaih pi tthan hna tik ah  Brama putra tiva pi ah an phan.

Cu ka hmun an phak tik ah unau phun hnih hna cu an puum (lawng) cung in an ttum i tlang hme deuh pakhat kha tiang pakhat in an tan hnuah Chindwin tiva ah an ttum . Mah nihcun Tuluk ram Yunan ram tthen chung ah an phanhpi hna. Cun an ttum tthan i nitlak lei ah a luangmi Shweli tiva te kha an zulh tikah  Kachin ram tthen Bhama khua pawng Irrawadi tiva pi ah a phan pi hna . Cu ka cun Kachin pawl cu chak lei ram ah an kai i khua an sa. Chin pawl tu cu Mandalay pawng tiang an zuang rih i Sagaing ram tthen ahkhin an um ve. A caan hi ruah tik ah B.C 1100 hrawng si dawh a si . Kum 300 tluk an um hnu ah Chindwin tiva ral ah an pet tthan i Kale- Kabaw nelrawn ah an lut i khua an sa.

Asinain Shan Sawbua fapa nih a hung doh hna i a tei hna caah kan pipu hna cu tlang cung ah an kai. A cheu hna cu Falam peng Sunthla khua ah an um i, a chak deuh tlang kha “ Zotlang’’ tiah an ti. Cun Lailun Lungkua chung an rak um caah “ Lai mi’’ tiah an ti hna. Cu hnu cun Falam pawl cu Lai mi ah an cang. A dang pawl cu “Zo’’ min kha an put lan caah “ Zomi’’ an si thai. Mizo pawl khi an unau an si ve ko i, a taktak tiah cun Zomi an si ve . Mindat Cho, Paletwa Cho, Kankaw hrawng ah Yaw hna zong khi an dih lakin “ Zo’’ an si dih ko tiah ni tlak lei Asia deng in kan ra tiah a timi hna nih an chim ning a si.

Tuluk miphun kan si : Chin kan si timi hna nih cun hiti hin an chim ve. Tuluk ram ah khin “ Chinlung’’ timi lungkua nganpi pakhat a um i cu ka cun an chuak Chinlung kua in a chuak mi kan si caah “ Chin’’ kan sinak hi a si tiah an ti. Cun Tuluk ramah cun Chin pennak ( Chin Dynasty) a rak um i Tuluk ram zong saupi an rak uk. Cu hna phun cu kan si an ti. A zeidek a dik deuh hnga. “Chin’’ timi min hi a hramthok lio ahcun “ Khang’’ ti a rak sin a ti. Cu caah cun “ Chinlung’’ ti le Chin pennak he pehtlaihnak ngeih dawh ruam a si loh.

Atu lio Tuluk ram ah khin minung nuai 1200 nak tam deuh an um ti a si. Cu lakah cun zakhat ah 85 cu Han miphun an si. Han miphun cu vulei cung ah miphun nganbik an si.15percent hi miphun hme phun 50 tluk an si ti a si. Cu caah  Tuluk  ram minung ahhin Chin miphun cu 0.30 percent lawng an si lai. Hi tluk in a tlawmmi miphun nih 85 percent a simi Han miphun hi an uk kho lai lo. Kan min ai lawh caah hnabeiseinak in an hei sermon ceo khi a si ko . Chin dynasty cu a rak um taktak ko a si nain Laimi uknak cu a rak si bal lai lo. Tibet tlangin an hung ttum tikah Tuluk ram nitlak lei bik  Yunan Province ( Yunan ram then) khi an hung palpah tu a si tiah a ruatmi hna zong an um.

A sinain holh lei a cawngmi hna nihcun Laimi hi China ram, Tibet lei in an chuahkehnak si tiah an kan ti. Laimi hi China ram khoika zawn ah khin dah kan um timi kan  hun zohta duak lai.

China ( Tuluk ) ram in a penmi miphun Upal te hna khi an holh umtuning in miphun 4 ah an tthen hna. Cu miphun pali 4 hna cu ; Althaic , Austre- Asiatic, Indo European le Sino – Tibetean an si. Althic timi miphun pi chung ah  Manchu – Tungais , Mongloiah le Turkic tiah an tthen i cu hna tang ahcun miphun hmete te tampi an um hoi rih. Cu bantuk tthiam in Austre – Asiatic, Indo- European le Sino- tibetean zong an i tthen chin chin . Sino-Tibetean miphun chungah hin Han-Chinese, Hui-Chinese, Mia- Yao, Tai le Tibet- Burman tiah an i tthen. Tai timi chung ahhin Kawl ram ah a ummi miphun Rakhaing, Burmans, Chin , Ka chin, Lahu, Lisu, Lolo-Moso le Naga hna hi an i sem an ti. Cun  a cung lei China miphun 4 chungah Mon- Kmer miphun cu Austra – Asiatic Phun pi chung in ai sem ve. Mon-Kmer miphun chung in kawlram ah a ummi miphun hna cu Mon- Wa Palaung le Rakhaing an chuak ve.

Tibet- Burman miphun chung ah Chin timi cu a chuak ve i, Chin chung ahhin Miphun pakua kan um rih. Cu miphun hna cu; Asho, Che, Khumi, Lai mi, Methei, Mizo, Naga le Zomi hna an si. Hi mi phun pakua hna ah hin Bangladesh ram ah a ummi Bawm miphun kan telh rih hna loh.

Kawl ram ah a um mi Chin pawl khi, “ Khyeng’’ tiah Mirang nih an rak ttial. Kawl holh bia hlum in an rak auh hna nak a si.  Rakhaing pawl nih Paletwa hranwg ah a um mi Chin paw khi “ Khiang’’ tiah an rak auh hna. 1850 kum hrawng  ah hin Chin timi hi Khyeng tiah an rak ttial deuh tawn. England ram in kawl ram Siangpahrang umnak Ava khua ah an rak thlahmi Captian Yule nih cun 1856 kum ca a ttialmi Chin cu Khyenes tiah a rak ttial ve fawn. 1880 hnu lei catial tu nihcun Khyenes tiah ttial ti loin “ Chin’’ tiah an ttial cang.

Tuluk holh in Jin le Jen cu minung tinak a si i, Pin-yin Roman cafang in Jin le Jen tiah ttial tikah Chin, China ti a chuak i a sullam cu minung tinak a si ko. Cu caah “ Chin’’ sullam cu “ Lai mi’’ tinak a si. “Lai mi’’ ti cu grammer hoh in kan chim ahcun “Lai’’ timi biafang  cu minung timi bia a bawmtu a si “Min’’ ti cu minung tinak a si. A sullam taktak cu Lai Minung tinak a si.

Cu caah holh lei dothlattu hna nihcun Tuluk ( China) ram in kan chuak tiah an ti. Nitlak lei Asia deng in kan ra timi le Tuluk ram “ Chinlung’’ lung in kan chuak tiin a timi zong an um fawn. Cu caah ruahnak phun hnih a chuak . Cu caah a zei hi dah a hman deuh ti cu hngalhfian taktak a si lo. Hmai lei ahcun kan chuahkehnak hi theih khawh i zuam cio hna u sih. Kan hngalh fian taktak ahcun Natioanl Identity a kan pek lai i Ram le Miphun ttanhnak ( Paroitism) nganpi a kan pek lai. 

Note: Cauk dangdang khawmhsuat in fonhmi a si.

Stalin Tha Cung Lian