CHUNH THAH

Chunhthah hi hlanlio ahcun sungsai ngaiin le ningcang tein kan rak hman hna. Tahchunhnak ah Bawite hna ahhin Tlangzaam ah Sia, zuanchunh ah Sia, bawi reu ah Vok pahnih, chia reu ah Vok khat, thingsaah vok khat, le khuangkung ah vok tibantuk in a dang hna zong tampi a um rih. Asinain atu ahcun kha bantuk kha kan hmang ti lo. Kan phun kan Lam ti hna lo i kan hmangti hna lo. Atu i kan van langhtermi hna cu Saikah khua nih kan rak hman tawnmi chunhthah kha an si.

SAIKAH KHUASAKNING

Saikah khua cu an rak tlakka in Peng le tlang nih theih awk tlak mi tampi an um lo nain, mah le khuachung ah cun bochanmi ngeih cio a si bangin anmah tawk in bochanmi an ngei ve ko hna. Pakhat le pakhat ai nawlthiam ngaimi le aidaw ngaimi an rak si. Sifak santlai lo deuh zong a ngei deuhmi nih i zohkhenh le i bomhchanh a si ko nain, santlailo deuh zong ningzak le hmai zum in an tuahbal hna lo.

NGANDAM NAK

Saikah khua cu Bawi Khrih thawngttha an theih hlan le an zumh hlan ahcun, an zawtfah caan ah Leitla le Thau tlang khauchia sinah li an rak tin i a langh ning paoh in ai bawlsammi an rak si. Khuachia khuavang sin i an rak bawl tikah a dam zong an rak dam tak ve.

KRIFABU THAWHKEH NAK

“Pathian bia arak in chimtu hna nan hruaitu hnasa pawl kha philh hna hlahh u, Zeitindah an nuncan a si i zeitindah an thihning a si kha ruat tthan ulaw an zumhnak kha cawng hna u”(Heb13:7).

FIMTHAM NAK

SIANG INN THAWHKEH NAK LE CACHIMTU HNA

Saikah khua hi 1830 hrawng ah rak tlak mi a si ko cang nain, a hlan ahcun Sianginn kai hi tha pek awk a si zia le a that zia hi an rak hngal lo i cozah nih khuakhat pakhat tal nan kai lai an rak ti hmanh ah a kai ding chungkhar cu an rak nehsawh/thlanglamh hna. Harsat nak phunphun an rak ton tikah fimthiam nak lei hi can an rak pe kho lo.

RAM UK BAWI DOHNAK

Mah lio Ram uk bawi cu Pu Lian Dun a si. A hlan Ram uk bawi nih cun sakhua rawl rel an ti i Rawl asi ahcun Relkhat, Phaisa asi ahcun Fang nga a rak laak hna. A sinain Lian Dun nihcun Fangfaak relkhat in a rak laak hna, Vok a si ahcun pahra ah pakhat a rak lak hna hlei ah sapai a rak lakchih hna. 

MIRANG RAL DOHNAK

Vawlei cung ralpi (1914-1919) lio ah Miraang nih German Raal nan doh lai, Kuli nan phur lai tiah Laimi kha an rak ti hna. Thantlang peng pumpi in German Raal cu kan dah lai lo kan raal an si lo anmah tu kan doh hna lai tiah biachahnak an tuah. Asinain a dang vialte cu an i leet dih i Vanzangtlang le Zahnaktlang lawng kha Pu Hrang Hnin (Ruakhua) nih a hruai i kanmah lawng nih kan doh hna lai tiah bia khiahnak an rak ngei than. 

HARNAK AN TONMI

Hlanlio Laimi hna cu Mirang nih an rak hlei hna ah kanmah Limi phun ching in bawiphun timi kha Ram uktu ah an rak chiah hna. Kannih zong Thantlang peng nih a rak kan uk. Cu Ram uk bawi nihcun a Peng chung in a chuakmi rawl siseh, Vok le Ar, Laahmum tiang in a rak kholh tawn hna. Voi khat cu Ramuk bawi Lian Dun nih chiah kholh ah Thlualaam pa Pu Beek Hram le a hawi le a rak fial hna. Saikah an phak tikah an chiah kholh cu pe dih nemmam lo in a vuak tu in an rak vuak hna. 

Thantllang an phanh tikah Lian Dun cu an chimh, a thin a hung tuk. Beek Hram cu, “hawi he nan kal lai than lai i an khua in nan thio dih hna lai, Saikah ah khuasa ti hna hlah seh,” a rak ti. Cu thawng cu Saikah nih an theih tikah anmah an hon hlan ah kanmah kan kal a hau lai anti upa cu tonnak an ngei. Thai zaing ah Tlangvaal nih Tiva ah kal u law Ngavaang tleih vai zuam uh, upa nih Ruakhua ah Fatun kan damh lai i kan Pu Hlawn Rum hi amah tein a kal khawh lai lo caah Tlangvaal nih nan puak lai i amah hrimhrim hi Thantlang ah kan kalpi lai tiah an ti. 

Ruakhua ah Mang Lung Fatun an va cawi, Ngavaang cu an va tleih. An pu Hlawn Rum cu na va kal lai i Lal Luai hlanah a nupi Sui Thluai nan va ton lai. Amah bia cu Lian Dun nih a el bal lai lo tiah bia an ronh i Fatun fang le Ngavaang sa cu an i phurh i an kal. Hlawng Rum cu an puak i Thantlang an phak tikah Lian Dun  hngalh loin a nupi Sui Thluai cu an va ton.” Nan thin phang hlah uh, nan khua cu an tthio lem hna lai lo, kan bomh ko hna lai” tiah a ti hna.

Lian Dun an ton tikah,” Uico hna zei ca dah ka mi thlahmi cu chiah kholh nan pek hna lo hlei ah nan rak vuak hna” tiah a hal hna. Hlawng Rum nihcun,” keimah pei ka um ve cu, Baa hmun tiang rumor in na kan kholh,” tiah a van ti ve, Lian Dun  nihcun, “nan thawh duh lo le nan khua in kan tthio hna lai,” a van ti ahkhin a nupi nih,”Asi lo ka u Dun  va um ko hna sehlaw Chang an tuk paoh ah Ngavaang a lian cem zei dang hlei ah kan pe hna seh,” tiah a van ti. Lian Dun  nih cun ,” A si kun ahcun zeidang vialte nan kan pek hlei ah Chang nan tuk fatin Ngavaang a lian cem nan kan pek chih lai, cu ti cun khua nan sa kho lai,” tiah a ti hna. Cu ticun Saikah khua cu a hmun tthan.

LEITLA

A cunglei i ramri kong kan langhter cangmi Leitla kan ti mi kha a hmu lomi caah cun hngalh a har lai caah, tlawmpal in kan van tial lai. Leitla hi Saikah Thlanbo Tlang i an rak umlio ah an sakap pa Pu Kip Kual nih ram a veih nakah a hmuhmi asi. Leitla khur chung ahcun Papalaak an tam ngaingai. Cu tikah Kip Kual nih Papalaak cu a thah hna. Zaan a mangah Khuachia nih zei ruangah dah kan Ar na kan thah piak, kan lung na kan tluanh lo ahcun nai hmuh lai an rak ti. 

An lung a tluanh hna lo caah a lu zong kolh dih in a rak zaw. Cu tikah khuami nih Vok thau sum 5 in an rak tluanh hna. kip Kual zong cu a dam colh ve. Cu hnu thok cun Leitla Khuachia cu kumthum voi khat in an rak tluanh lengmang hna.

 A umnak cu hriangrawn chung, Ruakhua he ramri kam teah a si. Hriangrawn hi hriang thing a tam caah hriangrawn an rak ti nak asi. A tu ahcun ramphong in a khat ve cang. Mah cu Leitla cu Lei lan lai pi ah khin a kua i a chung va luh ahcun Vawlei tang Teih inn ti awk in a um. A chung kua cu lam sawmnga a sau, a kauh Lam 5, a saan lam 5 tluk a si. 

A chung cu Lungpang lawng tein a um. Leitla kong a theimi khualtlung mikal nih zoh ta lo cun an sia a herh tuk tawn. A chung cu a muih tuk caah mei van lo cunh luh khawh asi lo. Cu caah a chung i luh duh ah cun mi nung pakhat nih Meitom pakhat cio i ken a herh. Mi mei i hrawm khwh asi lo. Mei tomkhat kan vanmi nih khin Pe 1 nak hla a ceuh kho lo.

SAIKAH KHUA UMTU NING

Saikah khua cu Rili in pe 4000 tluk a sannak ah a ummi asi. Nichuahlei ah meng—akau i chaklei thlanglei ah meng—a kau. Than Tlang peng, Zah Nak tlang chungah a ummi asi8. Saikah khua cu Bungkhua, Fungkah, Ruakhua le Ruabuk hna nih an kulh. Bungkhua cu nichuah thlanglei ah a um. Fungkah cu nichuahlei ah a um. Ruakhua cu nichuah chaklei ah a um i Ruabuk cu nitlak lei ah a um.

RAMRI

Bungkhua le Fungkah he ramri cu Khualtuva in asi. Ruakhua he ramri cu Khualtuva ah a chuakmi Khuaiva a hrawng i Hriang Rawn Tlang kha a tan i Leitla va semnak ah a chuak. Cun leitlava a hrawng i rual vung ah a chuak. Rua Buk he ramri cu Rual Vung ca a hrawng i Khuaktu he ai tonnak tiang asi. Ruakhua he ramri kong kan tialcang nain kanvan tial thanlai. A hlan ah hin Ruakkhua cu Ngaidi phawi ding an rak ngei lo. Cu caah Ruakhua mi Pu Vai Tu(khuabawi) nih Pu Lian Kel(saikah,khuabawi) kha Hriangrawn chung hi kumchiar in lam kan van sial lai i Hriang Rawn Ngaidi kan i phawi ve lai tiah a rak nawl.Pu Lian Kel zong cu a hna a rak tla ve i Ruakhua nih cun kumchiar in cu ka cu Lam an sial i Hriangrawn Ngaidi zong cu an i phawi ve. Mizaw chiah, don tik zongah Lam an sialnak tiang cu i chiahthlah asi tawn.

TIVA
SaiKah nih kan ngeihmi Tiva hna cu a tanglei hna hi an si;
1. Khualtu va
2. Rualvung c
3. Saikah va
4. Khuatawkpa va
5. Sairil va
6. Sahuaithah va
7. Lungkhiin va
8. Leitla va
9. Khuangseih va
10. Ngalkah va
11. Cer va hna hi an si.

KHUALTU VA
Khualtu va hi nichuah lei in a hung luang i kan khuataw tiang a luang. Tio he ai neih caah Lairam nga thawbik pawl hna kha Tio in an hung kai i Khualtu va ah an um hnan. Nga phun zong Tio tluk deng in a tling ve, a lam a nai (khua in meng khat) caah chunhnu, zaanlei zing ah kal khawh asi.

RUALVUNG VA

Rualvung va hi nichuah chaklei a sang ngaimi Thau Tlang in ai semi asi. Rua Buk he kan i kar in a luang i kan khuataw tiang a luan caah a hnaa in a sumtiang kan tlat khawh. Saikah in mengkhat lawng a hla ve. Tlangsaangpi in ai semi a si caah ati a kik i a chung ummi nga zong an thaw. Kan khua zulh in a luang I kan khuataw ah Khualtu va he ai tong. Cu an I tonnak thlanglei zong cu duh paoh in kan tlat khawh rih. Ti a ngandeuh caah nga an tam i a nga zong an thaw. A vung luang i tio ca ah a chuak. Tio zong cu a hlat lo caah duh paoh in kal khawh asi thiam. Cu caah Saikah cu ngasa lei ah cun a nuam ngai.

SAIKAH VA
Saikah va cu khua in nichuah lei i a ummi Baahmun Tlang le nichuah chaklei i a ummi khuapum Tlang kar lak in ai semmi asi. Tlang saangpipi karlak in aisem caah a ti a thaw ngaingai. Saikah khua in falong (1) lawng a hla. A tu i Saikah nih kan dinmi ti asi. Fuur, thal hlan in duhdim tein ti a kan pek khawh. Tlangsaangpipi karlak in ai sem caah a ti luan a chuk ngai. Hydro electric tuahnak ah hman asi i dinti he mei he a kan pek.

SAIKAH KHUA TLATU HNA

Saikah khua tlatu hna cu a tanglei bantuk in an si;

Min  le Phun
Kawl Cuai (Lunguum)
Cia Ung ( Lunguum)
Al Ce  (Bawk Kheng)
An hawile hna…

Min  le Phun
Kip Kual ( Thianhlun)
Than Khuah (Faamcuun)
Chun Lo  (Miching)
Al Mang (Khuplian) hna hi an si.

Kip Kual
Kip Kual hi Thau Khuami a si i atu Rua Khua ram Sakhi Tlang an rak tlak lio ah lo riahnak ah Saikah nih an va sawmmi asi. Kip Kual hi raltha sakaap min thang a rak si caah an rak i sawmnak asi.

A cunglei I kan langhtermi pathum, Than Khuah, Chun Lo le Al mang hna hi an kong an theih khawh lo caah kan langh ter kho hnalo.

Hi khuatlatu hna hi Rua Khua an um chungah an thi hna i Saikah ah a kir thanmi hna cu an fale cheukhat hna lawng an si. Saikah ah a kir thanmi an fale hna cu;

Hrang Tling (Lunguum)
Lian Hnok (Lunguum)
Khen Hai (Lunguum)
Lian Lei (Lunguum)
Bual Kio (Lunguum)
Ral He  (Bawkkheng)
Huat Khar (Bawkkheng)
Sang Kian (Thianhlun)
Pa thak (Thianhlun)
Kil Luai (Miching)
Hei Sang (Innhmai)

Hi hna hi an fale cio hna he Sai Kah I a kir thanmi hna cu ansi. Hlan lio ahcun Cinzah, Hlawnching hi Bawi phun an rak si caah minih an upat antihzah ngaingai hna. Sai Kah khua tlatu ah hin Cinzah, Hlawnching an umlo caah , Fung Kah khuami Pu, Hlawn Rum(hlawn ching) umpitu dingah an rak laak. 

Hlawn Rum a thih hnuah a fapa thau To nih a umpi hna. Thau To zong cu sau a um lo caah Rua Khua Pu,Hnon Tling)cinzah0 an ca laak than. Sossertu ding ah Lahnim pa Chan Hmung an va laak. Tikhur zohtu ah No Vaak(thangnget) an va laak. Leitla congtu ah Ram Khar (Bualpeng) pa an va laak.

LOPIL

Saikah ram cu hmunrawn tha ngai a umlo, chengchia tuk zong a um lo. A vawlei a tha i thingramzong athat ngainak asi. Lo tlak khawh lonak a um tuklo ti awk asi. Lopil (11) kan ngeih hna. cu hna cu;

1. Pilpi (lamhla)
2. Pilpi (lamnai)
3. Marchuak lotlang
4. Thanvong rawn
5. Chang Lam
6. Leitla
7. Khuataw Fing
8. Thlan Kawl
9. Sawmnga neihnak (lamhla)
10. Sawmnga ngeihnak (lamhla)
11. Tu Khua hna an si.

Saikah ram ah leikuang tuahnak a um tuk lo caah mi tamdeuh cu Tlanglo thlawh in paw ai cawmmi kan si. kan cinthlak bikmi thlairawl hna cu; Facang,Kawom le Thakbare hna hi an si. kan ram a linh caah kawom cu sau chiah khawh si lo i Bum nih a tlak dih. 

Hi pinah Bete, Behrum hna zongn kan cin chih hna. kan chim cang bantik in kan ram a linh caah sau kan i chiah kho hnalo. Saikah nih Tlangsang pahnih kan ngeih hna. cu hna cu; Baahmun tlang lel Khuapum tlang ansi. Baahmun Tlang cu nichuahlei ah ai kham dut caah nichuah zing a har ngai. Khuapum Tlang cu nichuah chaklei ah a um.

BAAHMUN TLANG

Lairam ah Tupi le Hmawng a har ngai cang ti asi lengmang, asi nain Baahmun Tlang tol ahcun Lairam hi Tu le Hmawng lawngte asi rua ti a fawi tei a chung I Ichawh lio ah cun Ramphong hmanh hi mitthlam in suaisam khawh asi lo.Sertu Pathian kutneh ning tein a um ki rua. A chungah Pangpar phum an tling. Va phun zong an tam ngaingaii ramsa zong a tam ngai ko rih. Baahmun Tlang hi Thingram a tha I a chung I chawhvah a nuam hring hran. Thaal caan ah leng le vaal rual hna nih Kehthei hrawng in caan an hman tawnnak asi.

KHUAPUM TLANG

Khuapum Tlang cu nichuah chaklei ah a um. A saan pe--- a si . Saikah khua in vun zoh ahcun van a tawng ti awk in a um. Cu caah khualtlung mi kal nih cun,”Vaan Tawng Tlang” ti zong ah an tip hah. A tlangpar ah khuami hna nih Vailam tah tung kan phun, cu nih cun a dawhter khun. Pakhat pa hi Khuapum tlang a saannak bik thingkungah a kai I,” Ai Vaan rim a ram, Vaan dahnih a ka tleih lai”a ti i a rannak in a tum zokzok anti. Cu caah ah Vaandah tleih nak ti zong ah an ti phah.

SAI KAH KHUA TLAKNAK

SAI KAH KHUA TLAKNAK

Saikah khua cu Myanmar ram chung Chin State, Thantlang Peng, Zahnaktlang kulh chung, Mizoram ramri ah a ummi a si. Rili in pe 3500 a sannak,  Latitude 22°50'59.56"N , Longitude 93°11'20.79"E ah  a ummi a si.  Nichuah lei ah Fungkah he Khualtu tiva,  nichuah chaklei ah Bungkhua he Khualtu va in, Nitlak lei Ruabuk he Rualva in Nitlak thlanglei ah Ruakhua he Khuaiva in Leitla tlangbo in  a hung zuang i Zatlirva in Thau he Rualvungva ai ton tiang nih a kulhmi khua a si. 

 Saikah khua cu 1830 kum hrawng ah Thangzang khua in rak tlakmi a si. Pu Kawl Cuai (Lung-uum) le Pu Cia Ung (Lung uum) hi Tlangrua in an van i thawh i Hriangkhaan le Hmunlipi an pal hnu ah Thangzang ah an lut. Caan tlawmpal an um hnuah Thangzang pa Pu Al Ce (Bawkkheng) an i sawm i Saikah khua cu an rak tlak.

Hi lio ahhin Saikah khua cu Thangzang ram a si i, mah nawl in rak tlak awk a tthat lo caah Thangzang khua an palnak le Thangzang khua ah tlawmpal khua an saknak hi a si. Thangzang in Tukhua, Tukhua in Ruakhua (Saikah khua hlun) ah an rak i tthial. Ruakhua an rak ti nak hi, cu an khua tlakmi cu Rua nih a rak kulh dih caah Ruakhua an rak tinak a si. Cu khua an umlio ahcun Parathlei ah an rak kal, Rualvung le Khualtuu ai tonnak thlang teah khin Littaal Tili a um i cu Tili mei ahcun Para an rak thlei. An thlei dih in Pu Kawl Cuai cu ngafuunnak ding hnah ttawh ah a kal.

 Hnah a ttawh lio ah Than Zul le a pa (Fan-ai Mar raal) nih an rak kah i a thi. A hawi le cu an thil hmanh la manh loin an zaam. A hnuah a ruak cu an vung laak. An khua i khuasak thai ding an ngamh lo caah Pu Kawl Cuai ruak cu an khua in meng 2 tluk a hlaatnak ah an vui. An khua (A hlan Ruakhua a tu Saikah khuahlun) um cu an ngamh ti lo caah an chuahtaak i Kawl Cuai an vuinak tlang ah an i tthial. Cu ka cu Thlanbo tiah min an bunh colh. Cu ka hmun cun Thangzang le Hmunlipi kar Khuate hau ah kan i tthial lai an ti i an fuh tthan. An phanh manh lo caah lampi (A tu Ruakhua) ah an riak. An Arkhuan a tthat caah tikhur an kawl i an taang. Cu ka an taannak cu an khua thing min bunh in Ruakhua an ti i a tu tiang Ruakhua ti a si lan.

Caan tlawmpal an um hnuah Thau khua mi Pu Mang He (Cinzah) pa nih a van fuh hna. Lo lam ah Lunguum tla nih Vabuu an i hmuh. Cu Vabuu cu Cinzah nih an rak laak kanh hna, Cu Va buu laak kanh ruang ahcun zuu dinnak ah Lunguum le Cinzah cu an rak i vua lengmang i an i rem ti lo. Cu caah Lunguum cu an khualubo Mual rawn ah an tthial. Ruakhua Cinzah nih Thantlang Cinzah sinah an report hna.

Thantlang Cinzah nih rak i fonh uh nan i fonh duh lo ahcun kan in tthio hna lai tiah bia an rak cah hna. Lunguum pawl nih fonh tthan cu an duh lo caah an khua tthingah an rak kir tthan. Cu ka hmun cu Thangzang khuami Pu Thang Lut nih Sai a rak kahnak a si pinah an Khua tthing min cu rinh awk a tthat ti lo caah Saikah tiah min an bunh than.

Mahlio caan hi 1847 kum hrawng si dawh a si. Cu ka an um cu Thantlang bawi nih an theih i, nanmah nawl in khua nan tla kho loh tiah an rak ti hna i tthio an timh lengmang hna. Cu caah umpitu dingah Ruakhua mi Pu Hnon Tling an va sawm. Pu Hnon Tling cu saa kan kah tik paoh ah a pai kan in pek lai tiah an rak ti. Hnon Tling nihcun a rak umpi hna i saa an kah fate a Pai cu an rak pek tawn. Minung an hung karh chin lengmang i Tii an i zaat ti lo caah 1877 kum ah Khuahmun (A tu Saikah) ah an rak i tthial. Khua hmun hi Mar miphun hna an rak umnak a si caah khua hmun an rak ti nak a si.